Ախթալայի վանական համալիր X դարում հիմնադրված պարսպապատ վանական համալիր է, գտնվում է Հայաստանի Լոռու մարզ Ախթալա գյուղում՝ Երևանից 185 կմ հյուսիս: Ախթալայի վանական համալիրը Հայաստանի այն վանքերից է, որի կառուցումը համընկնում է Հայաստանի վերածնության շրջանի հետ: Ախթալայի վանական հուշարձանախմբում ներդաշնակ միահյուսվել են հայկական, վրացական ու բյուզանդական ճարտարապետության տարրերը:

Այն, որ Հայաստանում դեռ շատ չբացահայտված պատմամշակութային և զբոսաշրջության վայրեր կան, արձանագրված փաստ է, և դեռ երկար ժամանակ կպահանջվի դրանք բացահայտելու համար: Առհասարակ, քարանձավներն իրենցից ներկայացնում են ուրույն մի «աշխարհ», և Հայաստանի բազմահազար քարանձավները, որոնցից շատերը ստեղծել է մարդը (Հին Խնձորեսկ,Հին Գորիս, Գեղարդաձոր և այլն), իրենց գեղեցկությամբ և պատմական արժեքով չեն զիջում աշխարհի շատ երկրների քարանձավներին: Մոզրովի քանարձավը Հայաստանի ամենաքիչ ճանաչելի բնական հրաշալիքներից է: Գտնվելով Վայոց Ձորի մարզի Եղեգնաձոր քաղաքի մոտ՝ այն հայտնաբերվել է 30 տարի առաջ` Մոզրովի գյուղ տանող ճանապարհի շինարարության ժամանակ: Մինչ այդ այն եղել է կույր քարանձավ (այդպես են կոչվում այն խոռոչները, որոնք դեպի երկրի մակերևույթ ելք չունեն): Շինարարները խճուղու պաստառը հարթեցնելու ժամանակ պայթեցրել են կրաքարի զանգվածը, որի տակ բացվել է քարանձավը: Մոզրովը խորը քարանձավ է՝ երկրաբանական հարուստ գոյացություններով: Իր երկարությամբ այն Հայաստանում երրորդն է` մոտ 260 մ երկարությամբ (առաջին տեղում Արջերի քարանձավն է` 3,5 կմ, երկրորդը` Մագելի քարանձավը` 1.7 կմ երկարությամբ): Ըստ Հայաստանի ազգային մրցունակության հիմնադրամին երկայացրած «Մոզրովի քարանձավը՝ որպես զբոսաշրջության վայր» ստեղծելու ծրագրի` Մոզրովն իր բնական գեղեցկությամբ և երկրաբանական գոյացություններով զբոսաշրջության ցուցադրական վայր դառնալու իդեալական թեկնածու է, որ կարող է լինել, որպես «Ցուցադրական քարանձավ»: Ցուցադրական քարանձավներըայն քարանձավներն են, որոնք մատչելի են հանրության համար: Սովորաբար, որպես այդպիսին որակվելու համար Անհրաժեշտ է ապահովել հետևյալ պայմանները՝ արահետներ, լուսավորություն, ուղեկցվող տուրեր, մուտքի վճար, փակում, կանոնավոր Աշխատանքային ժամեր: Մոզրովի քարանձավը հարուստ է գեղեցիկ և բազմազան բնական գոյացություններով: Այն պարունակում է բազմատեսակ ներանձավային կամ ծալքավոր գոյացություններ (կրաքարե քարանձավային գոյացություններ), ինչպիսիք են՝ շթաքարեր (ստալակտիտներ), պտկաքարեր (ստալագմիտներ), հելիկտիտներ, սյուներ, կարբոնատային հոսքեր, անձավախորշեր, դրապիերներ (ծալքավոր գոյացություններ), արգելապատնեշներ: Քարանձավն ունի անգամ եզակի «կոկորդիլոսի գոյացություն», որը շատ դուր կգա այցելուներին: Այդ տեսակի գոյացություններն այն է, ինչն այցելուները ցանկանում և Ակնկալում են տեսնել քարանձավում շրջելիս: Բացի այդ, վերջերս Թռչունների քարանձավում աշխարհի ամենահին կոշիկը հայտնաբերելուց հետո հայաստանյան քարանձավները մեծ ուշադրության են արժանանում միջազգային լրատվականմիջոցների կողմից: Ուստի և,քարանձավի վայրի առևտրականացումը կպաշտպանի Քարանձավը վանդալիզմից և վնասներից` դառնալով զբոսաշրջության նոր և գրավիչ տեսակի ապրանք Հայաստանում:

Սիսիանից 3 կմ հեռավորության վրա է գտնվում Քարահունջ հնագույն աստղադիտարանը` իր ցից քարերով: Ռադիոֆիզիկական չափումների ինստիտուտի տնօրեն, աստղաֆիզիկոս, ակադեմիկոս Պարիս Հերունու գլխավորությամբ 1994 և 1995 թվականներին կատարված հետազոտությունները ցույց տվեցին, որ Քարահունջը աշխարհի հնագույն աստղադիտարան է: Երեք հեկտար տարածքում զարմանալիորեն ճշգրիտ դասավորված հսկայական քարերից շատերն ունեն անցքեր, որոնք օգտագործվել են աստղային դիտարկումների համար: Այդ հինավուրց շինությունը ծառայել է որպես արևի Աստծո տաճար, հնագույն ճշգրիտ աստղադիտական սարք: Կառուցվել է 6000 տարի առաջ և գործածվել 4000 տարվա ընթացքում, անգամ մինչև քրիստոնեության ընդունման ժամանակաշրջանը: Պարիս Հերունին Քարահունջը անվանում է հայկական Սթոունհենջ: Նա, համեմատելով աստղադիտարանի քարերը նմանատիպ շինությունների հետ` Քալենիշը Շոտլանդիայի հյուսիսում (մ.թ.ա. 187թ.), Քարնակը Ֆրանսիայի հյուսիսում (մ.թ.ա. 1876թ.) և Նյու-Գրենջը Իռլանդիայում (մ.թ.ա. 2500-2400թթ.), եկել է այն եզրակացության, որ աստղագիտության մշակույթի սկզբնաղբյուրը եղել է Հայաստանը:

Ծաղկաձոր քաղաքը ("Ծաղիկների ձոր") համարվում է Հայաստանի ամենահայտնի եւ հյուրընկալ վայրերից մեկը: Սա մեր լեռնային երկրի փոքրիկ այն այնկյուններից է, ուր բնության գեղեցկությունն ի հայտ է գալիս իր ամբողջ բազմազանությամբ: Ծաղկաձորը գտնվում է Կոտայքի մարզում, Երեւանից 50 կմ դեպի հյուսիս, Տեղենիս սարի արեւմտյան լանջին, եւ շրջապատված է կուսական անտառներով ու ալպիական մարգագետիններով:

Հաղպատավանքը գտնվում է Լոռու մարզի Հաղպատ գյուղում:Հիմնադրվել է 10-րդ դարի 2-րդ կեսին:10 -13-րդ դարերում Հայաստանի նշանավոր հոգևոր և մշակութային կենտրոններից էր: Ներկա վիճակը կանգուն է և գործող:Այս վանական համալիրը ընդգրկված է ՅՈՒՆԵՍԿՈ-ի համաշխարհային ժառանգության ցուցակում:

Տավուշի մարզի Գոշ գյուղում՝ Գետիկ գետի վտակի ափին է գտնվում 12-13-րդ դդ. կրոնական և մշակութային նշանավոր կենտրոններից մեկը՝Նոր Գետիկ (Գոշավանք) վանքային համալիրը: Վերականգնվել է 1950-1960 թթ.: Վանական համալիրի ճարտարապետն է եղել Մխիթար Գոշը:Վանական համալիրը հիմայել գործուն է և կանգուն:

Որոտան գետի ամենախոր կիրճը գտնվում է Տաթև-Հարժիս (700-800մ) հատվածում: Այդ հատվածում կիրճն այնքան նեղ է, որ անգամ արևի ճառագայթները չեն կարողանում թափանցել նրա հատակը: Կիրճի ամենախոր մասում գտնվում է բնության գեղատեսիլ ու արտասովոր հրաշքը` Սատանի կամուրջը, որի երկարությունը 30 մետր է, իսկ լայնությունը` 50-60մ: Այդ կամրջով է անցնում Գորիս-Տաթև ավտոճանապարհը: Լեռնաղբյուրների ու ժայռերի ճեղքերից թափվող հանքային ջրերը գունավորել են Որոտանի ձորի պատերը վարդագույն, դեղին և կանաչ գույներով: Այդ հրաշք կառույցը տրավերտիններից կազմված բնական կամուրջ է: Դարեր շարունակ կրաքարային նստվածքները կուտակվելով տարածվել են գետի մի ափից մյուսը, կազմելով հզոր քարե կամար: Կամրջի եզրերից կախված են յուրահատուկ շթաքարեր (ստալակտիտներ), իսկ ժայռային սանդղակաձև խորշերից ներքև են թափվում գեղատեսիլ ջրվեժները:

Էջմիածնի Սուրբ Հռիփսիմե եկեղեցին հայկական նշանավոր եկեղեցիներից մեկն է Հայաստանի Հանրապետության Էջմիածին քաղաքում: Այն ընդգրկված է ՅՈՒՆԵՍԿՈ-յի համաշխարհային ժառանգության ցանկում: Եկեղեցու հիմնադրումը: Ըստ ավանդության՝ Հռիփսիմյան կույսերի նահատակման տեղում Տրդատ արքան և Գրիգոր Լուսավորիչը կառուցել են վկայարան՝ կիսագետնափոր հանգստարան, վրան՝ քարաշեն չորս սյուներով ամպհովանի: V դ. այն ավերել են պարսիկները. Սահակ Պարթևը կառուցել է նորը: Եկեղեցին հիմնադրվել է այդ վայրում 618 թ-ին Կոմիտաս Ա Աղցեցի կաթողիկոսի կողմից: Ավագ խորանի արձանագրությունում կաթողիկոսն իրեն անվանել է «Շինող սրբոյ Հռիփսիմեի»: 1653-ին Փիլիպոս կաթողիկոսն այն վերանորոգել է և արևմտյան մուտքի դիմաց կառուցել բաց գավիթ: Հետագայում եկեղեցին շրջափակվել է աղյուսաշեն պարսպով ու բուրգերով (1776), գավթի վրա կառուցվել է զանգակատունը (1880), շինվել են արևելյան և հարավային սրբատաշ քարե պարիսպները, բնակելի տունը, բակի օժանդակ կառույցները (1894): Զգալի նորոգումներ են կատարվել 1898-ին: 1958-ին մաքրվել է Հռիփսիմեի տաճարի ներսի տեսքը խաթարող սվաղը: Նորոգումների ժամանակ բացվել են որմնասյուների տակ որպես հիմնաքարեր դրված հելլենիստական տաճարի քանդակազարդ քիվի բեկորներ, որոնք վկայում են, որ Հռիփսիմեի տաճարի տարածքում եղել է հեթանոսական տաճար: Եկեղեցու շրջապատի պեղումների ժամանակ բացվել են նախաքրիստոնեական և վաղ քրիստոնեական շրջանի թաղումներ ու վաղ միջնադարի միանավ եկեղեցի՝ արտաքուստ հնգանիստ աբսիդով:

Սևանավանք, հայկական վանական համալիր Սևանաի թերակղզու վրա, Գեղարքունիք մարզ, Հայաստանի Հանրապետություն: Սևանի վանքը գտնվում է Սևանի թերակղզում, հիմնադրել է Գրիգոր Ա Լուսավորիչը 305 թ.-ին:Այն ունի Սուրբ Առաքելոց (ձախ ) և Սուրբ Կարապետ (աջ) եկեղեցիներ: