Որոտան գետի ամենախոր կիրճը գտնվում է Տաթև-Հարժիս (700-800մ) հատվածում: Այդ հատվածում կիրճն այնքան նեղ է, որ անգամ արևի ճառագայթները չեն կարողանում թափանցել նրա հատակը: Կիրճի ամենախոր մասում գտնվում է բնության գեղատեսիլ ու արտասովոր հրաշքը` Սատանի կամուրջը, որի երկարությունը 30 մետր է, իսկ լայնությունը` 50-60մ: Այդ կամրջով է անցնում Գորիս-Տաթև ավտոճանապարհը: Լեռնաղբյուրների ու ժայռերի ճեղքերից թափվող հանքային ջրերը գունավորել են Որոտանի ձորի պատերը վարդագույն, դեղին և կանաչ գույներով: Այդ հրաշք կառույցը տրավերտիններից կազմված բնական կամուրջ է: Դարեր շարունակ կրաքարային նստվածքները կուտակվելով տարածվել են գետի մի ափից մյուսը, կազմելով հզոր քարե կամար: Կամրջի եզրերից կախված են յուրահատուկ շթաքարեր (ստալակտիտներ), իսկ ժայռային սանդղակաձև խորշերից ներքև են թափվում գեղատեսիլ ջրվեժները:

Հուշահամալիրը նվիրված է 1918թ. մայիսի 22-28-ին Սարդարապատում թուրք զավթիչների դեմ մղված պատմական ճակատամարտին: Հուշահամալիրի բացումը կայացավ հերոսամարտի հիսնամյա տարեդարձի օրը: Մեծ է հուշահամալիրի հասարակական հնչեղությունը: Սարդարապատի ճակատամարտը որոշիչ էր հայ ժողովրդի համար: Դրանից էր կախված Հայաստանի ճակատագիրը: Հայրենիքի պաշտպանության համար ոտքի էր կանգնել ամբողջ ժողովուրդը: Զինվորների հետ միասին կռվի դաշտում էին ծերերը, երեխաները, կանայք: Ամբողջ ընտանիքներով էին դուրս եկել կռվի: Դա, հիրավի, ժողովրդի հերոսության, ոգու անսասանության, անձնազոհության դրսևորում էր: Ճիշտ ճակատամարտի տեղում կառուցվեց հուշահամալիրը: Այն բացառիկ է: Անսովոր է մոտիվների յուրահատուկ զուգակցումով: Անկրկնելի են թևավոր ցուլերը և վեհասքանչ հաղթական զանգերը: «Զանգակատունը» (35 մ բարձրությամբ) հանդիսանում է համալիրի հորինվածքի դոմինանտը: Այն կատարված է նրբին արտիստականությամբ: Ստեղծագործաբար իմաստավորված է ամեն մի գծիկը, ամեն մի մանրամասնը: Ուղղահայաց «Զանգակատունը» դրված է աստիճանաձև ստիլոբատի վրա, որով էլ ավելի է շեշտվում շարժումը, ձգտումը դեպի վեր: Ողջ բնությունը ընդգրկված է ճարտարապետական տարածության մեջ: Թվում է, թե «Զանգակատան» կուռ ուրվանկարը գծված է կապույտ երկնքում: Նրա հորինվածքը կազմված է չորս վերասլաց մույթերից, որոնց արանքից երևում է երկինքի լազուրը` ողողելով «Զանգակատունը» բոլոր կողմերից: Երեք շարքով կախված են զանգերը: Դրանք կարծես պատրաստ են զանգահարելու և ոտքի հանելու ժողովրդին վտանգի պահին: Այդպես է եղել նաև այն դաժան պայքարի օրերին, երբ զանգերը վեց օր շարունակ ղողանջում էին` ժողովրդին հանելով ազատագրական պատերազմի: Ղողանջը տարածվում էր ամբողջ Արարատյան դաշտավայրով:

Սիսիանից 3 կմ հեռավորության վրա է գտնվում Քարահունջ հնագույն աստղադիտարանը` իր ցից քարերով: Ռադիոֆիզիկական չափումների ինստիտուտի տնօրեն, աստղաֆիզիկոս, ակադեմիկոս Պարիս Հերունու գլխավորությամբ 1994 և 1995 թվականներին կատարված հետազոտությունները ցույց տվեցին, որ Քարահունջը աշխարհի հնագույն աստղադիտարան է: Երեք հեկտար տարածքում զարմանալիորեն ճշգրիտ դասավորված հսկայական քարերից շատերն ունեն անցքեր, որոնք օգտագործվել են աստղային դիտարկումների համար: Այդ հինավուրց շինությունը ծառայել է որպես արևի Աստծո տաճար, հնագույն ճշգրիտ աստղադիտական սարք: Կառուցվել է 6000 տարի առաջ և գործածվել 4000 տարվա ընթացքում, անգամ մինչև քրիստոնեության ընդունման ժամանակաշրջանը: Պարիս Հերունին Քարահունջը անվանում է հայկական Սթոունհենջ: Նա, համեմատելով աստղադիտարանի քարերը նմանատիպ շինությունների հետ` Քալենիշը Շոտլանդիայի հյուսիսում (մ.թ.ա. 187թ.), Քարնակը Ֆրանսիայի հյուսիսում (մ.թ.ա. 1876թ.) և Նյու-Գրենջը Իռլանդիայում (մ.թ.ա. 2500-2400թթ.), եկել է այն եզրակացության, որ աստղագիտության մշակույթի սկզբնաղբյուրը եղել է Հայաստանը:

Կարբի գյուղից ոչ հեռու IVդ.-ի սկզբին Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչը հիմնել էր մի փոքրիկ եկեղեցի, որը դարձել է Օհանավանք վանքի հիմքը: Ներկայումս Օհանավանք վանքն իրենց ներկայացնում է XII - XIII դդ.-ի կառույցներ: Համալիրը կառուցվել է 1216թ.-ից, երբ իշխան Վաչե Վաչուտյանը հիմնադրվել է Սուրբ Կարապետ եկեղեցին (1216-1221 դդ.): Վանքը կառուցվել է քարանձավների վրա և աստիճաններով միացված է կիրճին: IV դարի եկեղեցուց միայն ավերակներեն պահպանվել: Դրանք կարելի է տեսնել Օհանավանքի հնագույնի կառույցի` V դարումկառուցված բազիլիկի մոտ: Այն վերակառուցվել է 573թ.-ին, այնուհետև բազմիցս ենթարկվել է վերականգնողական աշխատանքների: Վանքի գավիթը կառուցվել է 1250թ.-ին: 1311թ. - ին վանքի արևմտյան հատվածում պատվանդանիվրա հուշասյունէ կանգնեցվել: Այսպիսով, Օհանավանք վանքը իրենց ներկայացնում է երեք շինություններից բաղկացած գրեթե կատարյալ ուղղանկյունի: Վանքի տարածքը պարսպապատ է, որը միջնադարում ծառայել է որպես պատնեշ զավթիչների դեմ: Հիմնական վանքը` Ս. Կարապետը - խաչաձև գմբեթավոր շինություն է, այն բոլոր անկյուններում երկհարկանի մատուռներ ունի: Այն առանձնանում է նուրբ դեկորատիվ ձևավորմամբ: Վանքի ճակատային հատվածը զարդարում է խաչի փորագրված պատկերը և տարբեր երկրաչափական զարդանախշեր: Վանքի հարավային պատըև նրա բարձր գմբեթն ավիրվել էին 1919թ.-ին, սակայն այժմ վերականգնվել են: Շատ հետաքրքիր է վանքի շինությունների որմնադրությունը. կարմիր և սև քարերը դրված են շախմատային ձևով: Օհանավանքի գավիթը մեծ հետաքրքրություն է ներկայացնում իր զանգակատնով, որն ունի 6,5 մ տրամագիծ և Հայաստանում համարվում է ամենամեծը նմանատիպ կառույցների շարքում: Զանգակատունը կառուցել է ավելի ուշ քան գավիթը, հնարավոր է մոտ 1270թ.- ին` շինության վերականգման ժամանակ:

Տավուշի մարզի Գոշ գյուղում՝ Գետիկ գետի վտակի ափին է գտնվում 12-13-րդ դդ. կրոնական և մշակութային նշանավոր կենտրոններից մեկը՝Նոր Գետիկ (Գոշավանք) վանքային համալիրը: Վերականգնվել է 1950-1960 թթ.: Վանական համալիրի ճարտարապետն է եղել Մխիթար Գոշը:Վանական համալիրը հիմայել գործուն է և կանգուն:

Այն, որ Հայաստանում դեռ շատ չբացահայտված պատմամշակութային և զբոսաշրջության վայրեր կան, արձանագրված փաստ է, և դեռ երկար ժամանակ կպահանջվի դրանք բացահայտելու համար: Առհասարակ, քարանձավներն իրենցից ներկայացնում են ուրույն մի «աշխարհ», և Հայաստանի բազմահազար քարանձավները, որոնցից շատերը ստեղծել է մարդը (Հին Խնձորեսկ,Հին Գորիս, Գեղարդաձոր և այլն), իրենց գեղեցկությամբ և պատմական արժեքով չեն զիջում աշխարհի շատ երկրների քարանձավներին: Մոզրովի քանարձավը Հայաստանի ամենաքիչ ճանաչելի բնական հրաշալիքներից է: Գտնվելով Վայոց Ձորի մարզի Եղեգնաձոր քաղաքի մոտ՝ այն հայտնաբերվել է 30 տարի առաջ` Մոզրովի գյուղ տանող ճանապարհի շինարարության ժամանակ: Մինչ այդ այն եղել է կույր քարանձավ (այդպես են կոչվում այն խոռոչները, որոնք դեպի երկրի մակերևույթ ելք չունեն): Շինարարները խճուղու պաստառը հարթեցնելու ժամանակ պայթեցրել են կրաքարի զանգվածը, որի տակ բացվել է քարանձավը: Մոզրովը խորը քարանձավ է՝ երկրաբանական հարուստ գոյացություններով: Իր երկարությամբ այն Հայաստանում երրորդն է` մոտ 260 մ երկարությամբ (առաջին տեղում Արջերի քարանձավն է` 3,5 կմ, երկրորդը` Մագելի քարանձավը` 1.7 կմ երկարությամբ): Ըստ Հայաստանի ազգային մրցունակության հիմնադրամին երկայացրած «Մոզրովի քարանձավը՝ որպես զբոսաշրջության վայր» ստեղծելու ծրագրի` Մոզրովն իր բնական գեղեցկությամբ և երկրաբանական գոյացություններով զբոսաշրջության ցուցադրական վայր դառնալու իդեալական թեկնածու է, որ կարող է լինել, որպես «Ցուցադրական քարանձավ»: Ցուցադրական քարանձավներըայն քարանձավներն են, որոնք մատչելի են հանրության համար: Սովորաբար, որպես այդպիսին որակվելու համար Անհրաժեշտ է ապահովել հետևյալ պայմանները՝ արահետներ, լուսավորություն, ուղեկցվող տուրեր, մուտքի վճար, փակում, կանոնավոր Աշխատանքային ժամեր: Մոզրովի քարանձավը հարուստ է գեղեցիկ և բազմազան բնական գոյացություններով: Այն պարունակում է բազմատեսակ ներանձավային կամ ծալքավոր գոյացություններ (կրաքարե քարանձավային գոյացություններ), ինչպիսիք են՝ շթաքարեր (ստալակտիտներ), պտկաքարեր (ստալագմիտներ), հելիկտիտներ, սյուներ, կարբոնատային հոսքեր, անձավախորշեր, դրապիերներ (ծալքավոր գոյացություններ), արգելապատնեշներ: Քարանձավն ունի անգամ եզակի «կոկորդիլոսի գոյացություն», որը շատ դուր կգա այցելուներին: Այդ տեսակի գոյացություններն այն է, ինչն այցելուները ցանկանում և Ակնկալում են տեսնել քարանձավում շրջելիս: Բացի այդ, վերջերս Թռչունների քարանձավում աշխարհի ամենահին կոշիկը հայտնաբերելուց հետո հայաստանյան քարանձավները մեծ ուշադրության են արժանանում միջազգային լրատվականմիջոցների կողմից: Ուստի և,քարանձավի վայրի առևտրականացումը կպաշտպանի Քարանձավը վանդալիզմից և վնասներից` դառնալով զբոսաշրջության նոր և գրավիչ տեսակի ապրանք Հայաստանում:

Ենոքավան գյուղը գտնվում է Իջևանից 10կմ հեռավորության վրա:Ենոքավանից 3կմ հեռավորության վրա Խաչաղբյուր գետի հիասքանչ ձորում է գտնվում Լաստիվեր-անապատ երկհարկ քարանձավը: Տեղանքը կարծես թաքնվում է սաղարթախիտ անտառի խավարի մեջ: Բուռն գետը, բարձր ծառերը և ուղղաձիգ ժայռերը հեքիաթային են դարձնում տեղի բնությունը:Կառույցը նմանվում էր լաստի, և այդ պատճառով քարանձավը մնաց ժողովրդի հիշողության մեջ <<Լաստիվեր>> Անունով:

Նորավանքը կառուցվել է XIII-XIV դդ :Գտնվում է Վայոց Ձորի մարզում, Ամաղու գյուղից 3 կմ հյուսիս - արևելք: Ըստ Ստեփանոս Օրբելյանի, սրբատեղի է եղել դեռ վաղ միջնադարում:

Հաղարծնի վանքային համալիրը գտնվում է Տավուշի մարզի Դիլիջան քաղաքից 18 կմ հեռավորության վրա: Հաղարծինի համալիրը կազմում է երեք եկեղեցի, երկու գավիթ,սեղանատուն, աղոթարաններ, խաչքարեր:Վանքային համալիրը կառուցվել է 10-13-րդ դարերի ընթացքում:Վանական համալիրը այժմել կանգուն է և գործող:

Խնձորեսկը գտնվում է Հայաստանի Սյունիքի մարզում, Գորիսի ենթաշրջանում՝ Երևանից 270 կմ հեռավորության վրա: Սա այն վայրն է, որի մասին կարելի է ասել՝ մարդը բնությունը ենթարկել է իր կամքին և առավելագույնն է վերցրել նրանից: Խնձորեսկի ձորը իր բնական քարե բուրգերով մարդկային երևակայությունը տեղափոխում է այն հեռավոր ժամանակաշրջանը, երբ երկրում ապրում էին հսկաներ: Խնձորեսկը հայտնի է իր քարանձավային անտիկ կացարաններով, որտեղ մարդիկ ապրել են ընդհուպ մինչև 1950-ականները: Վաղնջական ժամանակներից մարդն ապրել է այստեղ բուրգերում, փորելով արեստական կացարաններ, տնտեսական շինություններ: