Էջմիածնի Սուրբ Հռիփսիմե եկեղեցին հայկական նշանավոր եկեղեցիներից մեկն է Հայաստանի Հանրապետության Էջմիածին քաղաքում: Այն ընդգրկված է ՅՈՒՆԵՍԿՈ-յի համաշխարհային ժառանգության ցանկում: Եկեղեցու հիմնադրումը: Ըստ ավանդության՝ Հռիփսիմյան կույսերի նահատակման տեղում Տրդատ արքան և Գրիգոր Լուսավորիչը կառուցել են վկայարան՝ կիսագետնափոր հանգստարան, վրան՝ քարաշեն չորս սյուներով ամպհովանի: V դ. այն ավերել են պարսիկները. Սահակ Պարթևը կառուցել է նորը: Եկեղեցին հիմնադրվել է այդ վայրում 618 թ-ին Կոմիտաս Ա Աղցեցի կաթողիկոսի կողմից: Ավագ խորանի արձանագրությունում կաթողիկոսն իրեն անվանել է «Շինող սրբոյ Հռիփսիմեի»: 1653-ին Փիլիպոս կաթողիկոսն այն վերանորոգել է և արևմտյան մուտքի դիմաց կառուցել բաց գավիթ: Հետագայում եկեղեցին շրջափակվել է աղյուսաշեն պարսպով ու բուրգերով (1776), գավթի վրա կառուցվել է զանգակատունը (1880), շինվել են արևելյան և հարավային սրբատաշ քարե պարիսպները, բնակելի տունը, բակի օժանդակ կառույցները (1894): Զգալի նորոգումներ են կատարվել 1898-ին: 1958-ին մաքրվել է Հռիփսիմեի տաճարի ներսի տեսքը խաթարող սվաղը: Նորոգումների ժամանակ բացվել են որմնասյուների տակ որպես հիմնաքարեր դրված հելլենիստական տաճարի քանդակազարդ քիվի բեկորներ, որոնք վկայում են, որ Հռիփսիմեի տաճարի տարածքում եղել է հեթանոսական տաճար: Եկեղեցու շրջապատի պեղումների ժամանակ բացվել են նախաքրիստոնեական և վաղ քրիստոնեական շրջանի թաղումներ ու վաղ միջնադարի միանավ եկեղեցի՝ արտաքուստ հնգանիստ աբսիդով:

Նորավանքը կառուցվել է XIII-XIV դդ :Գտնվում է Վայոց Ձորի մարզում, Ամաղու գյուղից 3 կմ հյուսիս - արևելք: Ըստ Ստեփանոս Օրբելյանի, սրբատեղի է եղել դեռ վաղ միջնադարում:

Արագած լեռան հարավային լանջին կանգնած է Ամբերդ (X-XIII դդ.) միջնադարյան ամրոցը` Պահլավունի իշխանական տան կալվածքը և Հայաստանի եզակի պահպանված ամրոցներից մեկը: Ամրոցը գտնվում է ծովի մակարդակից2300 մ բարձրության վրա: Մինչ օրս լավ պահպանվել են ամրոցի պատերը, պալատական շինությունները, եկեղեցին, բաղնիքները և մի քանի այլ շինություններ: Այս հզոր ամրոցի պատերը 4 մետր հաստություն ունեն և ամրացված են հզոր աշտարակներով: Ամրոցի եկեղեցին ավանդական վանքային կառույցէ: Այն արտաքինից ուղղանկյունաձև է, իսկ ներսում` խաչաձև:

Այն, որ Հայաստանում դեռ շատ չբացահայտված պատմամշակութային և զբոսաշրջության վայրեր կան, արձանագրված փաստ է, և դեռ երկար ժամանակ կպահանջվի դրանք բացահայտելու համար: Առհասարակ, քարանձավներն իրենցից ներկայացնում են ուրույն մի «աշխարհ», և Հայաստանի բազմահազար քարանձավները, որոնցից շատերը ստեղծել է մարդը (Հին Խնձորեսկ,Հին Գորիս, Գեղարդաձոր և այլն), իրենց գեղեցկությամբ և պատմական արժեքով չեն զիջում աշխարհի շատ երկրների քարանձավներին: Մոզրովի քանարձավը Հայաստանի ամենաքիչ ճանաչելի բնական հրաշալիքներից է: Գտնվելով Վայոց Ձորի մարզի Եղեգնաձոր քաղաքի մոտ՝ այն հայտնաբերվել է 30 տարի առաջ` Մոզրովի գյուղ տանող ճանապարհի շինարարության ժամանակ: Մինչ այդ այն եղել է կույր քարանձավ (այդպես են կոչվում այն խոռոչները, որոնք դեպի երկրի մակերևույթ ելք չունեն): Շինարարները խճուղու պաստառը հարթեցնելու ժամանակ պայթեցրել են կրաքարի զանգվածը, որի տակ բացվել է քարանձավը: Մոզրովը խորը քարանձավ է՝ երկրաբանական հարուստ գոյացություններով: Իր երկարությամբ այն Հայաստանում երրորդն է` մոտ 260 մ երկարությամբ (առաջին տեղում Արջերի քարանձավն է` 3,5 կմ, երկրորդը` Մագելի քարանձավը` 1.7 կմ երկարությամբ): Ըստ Հայաստանի ազգային մրցունակության հիմնադրամին երկայացրած «Մոզրովի քարանձավը՝ որպես զբոսաշրջության վայր» ստեղծելու ծրագրի` Մոզրովն իր բնական գեղեցկությամբ և երկրաբանական գոյացություններով զբոսաշրջության ցուցադրական վայր դառնալու իդեալական թեկնածու է, որ կարող է լինել, որպես «Ցուցադրական քարանձավ»: Ցուցադրական քարանձավներըայն քարանձավներն են, որոնք մատչելի են հանրության համար: Սովորաբար, որպես այդպիսին որակվելու համար Անհրաժեշտ է ապահովել հետևյալ պայմանները՝ արահետներ, լուսավորություն, ուղեկցվող տուրեր, մուտքի վճար, փակում, կանոնավոր Աշխատանքային ժամեր: Մոզրովի քարանձավը հարուստ է գեղեցիկ և բազմազան բնական գոյացություններով: Այն պարունակում է բազմատեսակ ներանձավային կամ ծալքավոր գոյացություններ (կրաքարե քարանձավային գոյացություններ), ինչպիսիք են՝ շթաքարեր (ստալակտիտներ), պտկաքարեր (ստալագմիտներ), հելիկտիտներ, սյուներ, կարբոնատային հոսքեր, անձավախորշեր, դրապիերներ (ծալքավոր գոյացություններ), արգելապատնեշներ: Քարանձավն ունի անգամ եզակի «կոկորդիլոսի գոյացություն», որը շատ դուր կգա այցելուներին: Այդ տեսակի գոյացություններն այն է, ինչն այցելուները ցանկանում և Ակնկալում են տեսնել քարանձավում շրջելիս: Բացի այդ, վերջերս Թռչունների քարանձավում աշխարհի ամենահին կոշիկը հայտնաբերելուց հետո հայաստանյան քարանձավները մեծ ուշադրության են արժանանում միջազգային լրատվականմիջոցների կողմից: Ուստի և,քարանձավի վայրի առևտրականացումը կպաշտպանի Քարանձավը վանդալիզմից և վնասներից` դառնալով զբոսաշրջության նոր և գրավիչ տեսակի ապրանք Հայաստանում:

Հաղարծնի վանքային համալիրը գտնվում է Տավուշի մարզի Դիլիջան քաղաքից 18 կմ հեռավորության վրա: Հաղարծինի համալիրը կազմում է երեք եկեղեցի, երկու գավիթ,սեղանատուն, աղոթարաններ, խաչքարեր:Վանքային համալիրը կառուցվել է 10-13-րդ դարերի ընթացքում:Վանական համալիրը այժմել կանգուն է և գործող:

Գայանեի վանքը մեկն է էջմիածնի վաղ միջնադարյան եկեղեցիներից, որի կառուցումը կապված է Հռիփսիմյան կույսերի ավանդության հետ( Գայանեն Հռիփսիմեի ընկերուհիներից էր` նահատակված նրա հետ միասին): Վանքը գտնվում է քաղաքի հարավային ծայրամասում՝ վանքի լճից ոչ հեռու: Ընդարձակ հարթավայրում՝ Արարատի հավերժորեն ճերմակ գագաթների ֆոնին, պարզորոշ գծագրվում է տաճարի բարեկազմ ծավալների ուրվանկարը: Մատենագրական աղբյուրների համաձայն՝ վանքը 630թ. կառուցել է տվել Եզր կաթողիկոսը Գայանե կույսի գերեզմանի վրա գտնվող մատուռի տեղում: Գայանե վանքը վաղ միջնադարյան հայկական եկեղեցական ճարտարապետության լավագույն հուշարձաններից է: Այն պատկանում է գմբեթավոր բազիլիկ կոչված տիպին, որի հորինվածքը սերվել է 4-5-րդ դդ. բազիլիկ եկեղեցիներից: Այս տիպի առաջնեկը Տեկորի տաճարն է , որը, վերակառուցման ենթարկվելով, գմբեթավորվել է՝ ստեղծելով վաղ միջնադարյան հայկական եկեղեցու մի նոր տիպ: Բացի Գայանեից՝ դրան են պատկանում Օձունի , Բագավանի և Մրենի տաճարները, առաջինը կառուցված է 6-7-րդ դդ. , իսկ մյուսները՝ 7-րդ դ.:

2010 թ.-ի հոկտեմբերի 16-ին Տաթեւի վանքի զանգերը բարձր էին ղողանջում` ազդարարելով Տաթեւի միջնադարյան վանական համալիրը վերականգնելու ծրագրի մեկնարկն ու "Տաթեւի թեւեր" կոչվող ճոպանուղու բացումը: Աշխարհի ամենաերկար ճոպանուղին (5.7 կմ) կառուցվել է 11 ամիսների ընթացքում: Այն անցնում է Որոտան գետի կիրճի եւ փարթամ անտառներով ծածկված բլուրների միջով: Ճոպանուղին հիմնված է երկու տերմինալների միջեւ տեղակայված երեք աշտարակների վրա: Տերմինալներից մեկը գտնվում է Հալիձոր գյուղին նայող բլրի վրա, իսկ մյուսը` Տաթեւի վանքի մոտ` դեպի համանուն գյուղը տանող ճանապարհին: Միաժամանակ երկու խցիկներ են գործում` շարժվելով հակառակ ուղղություններով: Ճոպանուղին ընդամենը 6 մալուխ ունի (3-ական յուրաքանչյուր խցիկի համար), ինչը համապատասխանում է նախագծի տեխնիկական մասնագրերին (կամ առանձնահատկություններին): Կպահանջվի մոտ 11 րոպե, որպեսզի ճոպանուղին միաժամանակ 25 ուղեւոր տեղափոխի Հալիձոր գյուղից դեպի հոյակերտ Տաթեւի վանքը:

Ծիծեռնակաբերդի հուշահամալիրը նվիրված է 1,5 միլիոն հայերի հիշատակին, ովքեր զոհ գնացին թուրքական կառավարության իրագործած 20-րդ դարի առաջին ցեղասպանությանը: Հուշահամալիրը զբաղեցնում է 4500քմ տարածք և բաղկացած է երեք հիմնական կառույցներից' Հուշապատ, Հավերժության տաճար, «Վերածնվող Հայաստան» հուշասյուն: Հուշահամալիրը դարձել է համայն հայության ուխտատեղի։ Ամեն տարի ապրիլի24-ին հարյուր հազարավոր հայեր և օտարազգիներ բարձրանում են այստեղ՝ հարգանքի տուրք մատուցելու 1915 թվականին Օսմանյան կայսրության տարածքում թուրքական կառավարության իրագործած Հայոց Ցեղասպանության զոհերին։

Պարզ լիճը գտնվում է Տավուշի մարզի Դիլիջան քաղաքից 9 կմ հս-արլ: Այն հոսք ունեցող լիճ է: Սնվում է աղբյուրներից: Ունի 300մ երկարություն և 100 մ լայնություն:Միջին խորությունը 3մ է: Պարզ լիճը շրջապատված է գեղեցիկ և սաղարթախիտ անտառներով: Տուրի արժեքն է 6500դրամ։ Տուրն իր մեջ ներառում է տրանսպորտային ծառայություն եւ գիդ-ուղեկցորդի ծառայություն։

Սիսիանից 3 կմ հեռավորության վրա է գտնվում Քարահունջ հնագույն աստղադիտարանը` իր ցից քարերով: Ռադիոֆիզիկական չափումների ինստիտուտի տնօրեն, աստղաֆիզիկոս, ակադեմիկոս Պարիս Հերունու գլխավորությամբ 1994 և 1995 թվականներին կատարված հետազոտությունները ցույց տվեցին, որ Քարահունջը աշխարհի հնագույն աստղադիտարան է: Երեք հեկտար տարածքում զարմանալիորեն ճշգրիտ դասավորված հսկայական քարերից շատերն ունեն անցքեր, որոնք օգտագործվել են աստղային դիտարկումների համար: Այդ հինավուրց շինությունը ծառայել է որպես արևի Աստծո տաճար, հնագույն ճշգրիտ աստղադիտական սարք: Կառուցվել է 6000 տարի առաջ և գործածվել 4000 տարվա ընթացքում, անգամ մինչև քրիստոնեության ընդունման ժամանակաշրջանը: Պարիս Հերունին Քարահունջը անվանում է հայկական Սթոունհենջ: Նա, համեմատելով աստղադիտարանի քարերը նմանատիպ շինությունների հետ` Քալենիշը Շոտլանդիայի հյուսիսում (մ.թ.ա. 187թ.), Քարնակը Ֆրանսիայի հյուսիսում (մ.թ.ա. 1876թ.) և Նյու-Գրենջը Իռլանդիայում (մ.թ.ա. 2500-2400թթ.), եկել է այն եզրակացության, որ աստղագիտության մշակույթի սկզբնաղբյուրը եղել է Հայաստանը: